1399/5/4 شنبه
فارسی
 
.

دیوان داوری دعاوی ایران – ایالات متحده چهل ساله شد

.
.


دیوان داوری دعاوی ایران – ایالات متحده چهل ساله شد
 
تقریباً چهل سال است که یک نهاد داوری بسیار محرمانه در حال حل و فصل اختلافات بین ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران، ناشی از انقلاب اسلامی است. این فرصتی عالی برای جلب توجه به  این نهاد است که چندان برای عموم مردم لاهه شناخته‌شده نیست و در عین حال، یکی از اعضای ارزشمند خانوادة نهادهایی است که شهر لاهه را به شهر دادگستری بین‌المللی تبدیل کرده است. در حقیقت، این دیوان چهل ساله هنوز نه­‌تنها به حل و فصل اختلافات بین دو کشور که  آنرا به وجود آورده‌اند کمک می‌کند، بلکه به­‌طور اتفاقی و شاید حتی غیرارادی ولی قابل توجه، در توسعة حقوق داوری بین‌المللی تأثیر گذار بوده است.
 نمی­‌توان در مورد دادگاه ایرانی-آمریکایی بدون یادآوری شرایط ایجاد آن صحبت کرد. بحرانی که با انقلاب اسلامی و بلافاصله، با حادثة دردناک گروگان‌گیری کارکنان دیپلماتیک و کنسولی در سفارت آمریکا در تهران آغاز شد. اما داستان پیچیده‌تر است و دلایل دورتر بحران مربوط به رژیمی است که حکومت شاه ایران تأسیس کرده بود؛ رژیمی با وجهة وحشتناک، به­‌ویژه به علت اقدامات پلیس آن، ساواک، و ارتباط نزدیک آن با ایالات متحده که شاه متحد وفادار آن بود و سال­ها روابط اقتصادی، نظامی و سیاسی بسیار خوبی با آن داشت.
در این چارچوب بود که شاه قراردادهایی را با ایالات متحده برای تأمین و کمک نظامی منعقد و پروژه­های زیربنایی بزرگی را آغاز کرد که بسیاری از شرکت­‌های تجاری آمریکایی در آن مشارکت داشتند. طی دهه‌­های 1960و1970، تعداد زیادی از اتباع آمریکایی، تجار، سرمایه­‌گذاران، مهندسان و غیره در ایران مستقر شده بودند. اما حضور ایالات متحده خوشایند همه نبود و تنش­‌های قابل­‌توجهی را به وجود آورده بود. در دهة 1960، مخالفان شاه شروع به سازماندهی خود در درون جامعة ایران کردند. این مخالفان نه­‌تنها اسلامی بلکه از همة گرایش­‌های سیاسی بودند. قیام مردمی با سقوط حکومت شاه به اوج خود رسید و آیت‌­الله خمینی در اوایل سال 1979 که تا آن زمان تبعید شده بود، به کشور بازگشت. شاه برای درمان به ایالات متحده رفت و سرانجام، 52 کارمند سفارت امریکا در تهران در 4 نوامبر 1979، به دست تظاهرات کنندگان به گروگان گرفته شدند. این تاریخ در یاد کسانی که شاهد آن بودند، و بدون شک در بین خوانندگان مجلة دیپلمات نیز زنده خواهد ماند.
این گروگانگیری و حمایتی که از دولت جدید ایران دریافت کرد، باعث بحران بزرگ بین‌المللی شد. در واکنش به این نقض آشکار حقوق بین‌الملل ، ایالات متحده سعی کرد همة راه­‌ها را بیازماید: شورای امنیت دو قطعنامه در محکومیت این اقدامات صادر کرد، از دبیرکل سازمان ملل خواسته شد تا مأموریت­‌های بشردوستانه را تسهیل کند و کمیسیون تحقیق تشکیل دهد. پس از تحقیق، یک سری اقدامات یکجانبه توسط رئیس جمهور جیمی کارتر اتخاذ شد، ازجمله توقیف دارایی­‌های ایران در ایالات متحده، ممنوعیت واردات و صادرات و همچنین ممنوعیت هرگونه معاملة مالی. در 29 نوامبر 1979، ایالات متحده با مراجعه به دیوان بین­‌المللی دادگستری، خواستار حل اختلاف و آزادی گروگان­‌ها با صدور قرار شامل اقدامات موقت شد. قرار دیوان، مانند رأی معروف آن در 1980 که مسئولیت حکومت اسلامی را به علت تصمیم به تداوم وضعیتی که اشخاص خصوصی ایجاد کرده بودند به رسمیت شناخت، بی­‌نتیجه ماند. این اقدامات تأثیر مطلوبی نداشت. در تلاش مأیوس ­کننده برای آزادی گروگان­‌ها، ایالات متحده هشت بالگرد برای آزادی گروگان­‌ها فرستاد. این عملیات که "پنجة شاهین" نام داشت با شکست کامل روبه‌­رو شد.
چون همة این اقدامات ایالات متحده بی­‌نتیجه ماند، ابتدا با واسطة جمهوری فدرال آلمان و سپس جمهوری دموکراتیک خلق الجزایر که با قبول این نقش موافقت کرد، دو طرف بدون هیچ ملاقاتی وارد مذاکره شدند. این مذاکرات در 19 ژانویه 1981 به­ "توافقنامه­‌های الجزایر" انجامید که شامل اعلامیه‌­های جمهوری الجزایر است که دو طرف اختلاف جداگانه متعهد به رعایت آن­ها شدند. این توافق­‌ها شامل دو اعلامیة اصلی و دو اعلامیة فنی­تر است، اما در مجموع یک معاهده به معنای کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات با همة مواردی که شامل موارد تفسیر می­‌شود تشکیل می‌دهند. هدف آن­ها پایان­‌دادن به یک اختلاف سیاسی بزرگ از طریق قوانین داوری است. پذیرش توافق­‌های الجزایر زمینه‌­ساز آزادی گروگان­‌ها پس از 444 روز در 20 ژانویة 1981 شد که روز تحلیف رونالد ریگان، پیروز انتخابات در برابر جیمی کارتر بود. خود کارتر گروگان­‌ها را در یک پایگاه نظامی آمریکایی در آلمان پذیرفت.
ایران در اعلامیة عمومی متعهد شد 52 گروگان را که از 4 نوامبر 1979 در بازداشت بودند آزاد کند. ایالات متحده شرایط دولت ایران را پذیرفت، یعنی عدم مداخله در امور داخلی ایران، آزادکردن دارایی­‌ها ایران، لغو تحریم‌­ها علیه ایران و لغو دعاوی علیه ایران در دادگاه­‌های ایالات متحده و همچنین بازگرداندن اموال شاه به ایران. سرانجام ایالات متحده می­‌بایست از پیگیری رسیدگی در دیوان بین‌المللی دادگستری انصراف می‌داد. دیوان در مورد ماهیت قضاوت خود تصمیم‌­گیری کرده بود، اما در مورد جبران خسارت تعیین تکلیف نکرده بود.
بیانیة دوم، اعلامیة حل و فصل دعاوی، بیانیه‌­ای است که دیوان داوری ایرانی-آمریکایی را تأسیس و آن را ملزم کرد تا در مورد دعاوی اتباع یکی از کشور­ها علیه دیگری(دعاوی خصوصی)، اختلافات بین دو دولت در مورد تفسیر و اعمال توافق­‌های الجزایر (موسوم به دعاوی "A Claims") و اختلافات بین دو دولت در مورد خرید قراردادی کالا و خدمات، ادعاهای رسمی (به‌نام دعاوی"B Claims") تصمیم‌گیری کند.
اولین جلسة دیوان در 1 ژوئیة 1981 در کاخ صلح در اتاق کوچک دادگستری که غالباً مورد استفادة دیوان داوری دائمی بود برگزار شد. این دیوان امکانات خود را در اختیار این نهاد جدید داوری قرار داد تا اینکه بعدها دبیرخانه و اماکن خاص خود را داشته باشد. با توجه به حجم دعاوی پیش­‌بینی‌­شده، موافقت شد که دولت میزبان مکانی کمابیش دائمی را در اختیار دادگاه قرار دهد، اگرچه در آن زمان تخمین زده شده بود که دعاوی ظرف پنج تا ده سال رسیدگی می‌­شود.
گردشگران در منطقة Stolkpark بدون شک با ساختمان نمادین که مقر دیوان بود و بین جنگل­‌های Scheveningen و پارک Westbroek واقع است آشنا هستند. در این ساختمان، مقر Parkhotel و سپس، بر اساس شایعة تأیید نشده، مقر گشتاپو در دوران اشغال آلمان بود.
به­‌راحتی می­توان فضای پرتنشی را که در سال‌­های اول در دیوان حاکم بود تصور کرد. این تجربة نسبتاً منحصر به فرد به‌­راحتی می‌توانست به شکست بینجامد، اما در واقع الگویی شد از اثر صلح‌­آمیز حل و فصل اختلافات از طریق داوری. البته با عرض پوزش به­‌عنوان حقوقدان، اما بخش عمده­‌ای از آن به­‌خاطر وجود توافق دربارة آیین دادرسی است که به دیوان اجازه می‌­دهد کار خود را با وجود برخی مشکلات پیش­‌آمده ادامه دهد. به­‌طور تصادفی، تأسیس دیوان تقریباً هم‌­زمان با تصویب یک آیین دادرسی برای داوری با هدایت کمیسیون حقوق تجارت بین‌الملل سازمان ملل‌متحد، UNCITRAL است. دیوان نمی‌­توانست وضعیت بهتری داشته باشد. مقررات  داوری که توسط UNCITRAL در سال 1976 تصویب شد، مجموع‌ه­ای جامع و مفصل از قواعد رسیدگی ارائه می‌دهد که می­­تواند در انجام امور تجاری، و همچنین همان­‌طور که دیوان نشان می­‌دهد، در مورد داوری­‌های بین‌المللی مورد استفاده قرار گیرد. مفسران موافق‌­اند که وجود این مقررات تا حد زیادی به موفقیت دیوان کمک کرده است، این دیوان تعدادی مواد را اصلاح کرد اما عمدتاً از این آیین برای حل مسائل در رسیدگی ها استفاده کرد. بنابراین دیوان یکی از اولین­‌هایی بود که ملزم به اعمال و تفسیر مقررات شد وآن را به معیاری در رسیدگی داوری تبدیل کرد.
اعضای دیوان، دستیاران آن­ها و دبیرخانه توانستند موانع را پشت سر بگذارند و به موفقیت قابل­‌توجهی دست یافته‌­اند: به‌­تدریج دیوان خود را برای رسیدگی به حدود 3800 دعوای ثبت­‌شده توسط اشخاص خصوصی حقیقی و حقوقی سازماندهی کرده است. بر اساس آخرین اطلاعات ما، دیوان به تعداد قابل­‌توجهی از پرونده‌­ها - نزدیک به 4000 مورد - ازجمله تمام شکایات خصوصی، 72 مورد از گروه B و 21 مورد از گروه A رسیدگی کرده است و 16 پرونده بین‌المللی باقی مانده است.تصمیم مثبت دیوان  برای انتشار  احکام آن در مجموعه گزارش­‌های منتشر شده آن­ها را نه‌تنها برای عموم علاقه­‌مندان بلکه برای جهان داوری نیز در دسترس قرار داده است. این یکی از دلایلی است که باعث شده است که رویة دیوان توانسته اقتدار خود را تعیین کرده و بر توسعة قانون داوری تأثیر بگذارد.
سهم دیوان در دنیای داوری محدود به مسائل مربوط به دادرسی نیست. تصمیمات دیوان داوری دعاوی  ایران- ایالات متحده اغلب در تصمیمات داوری از دادگاه­های ICSID یا دادگاه‌­های موقت مورد استناد قرار می­‌گیرد، به­‌ویژه هنگامی که آنها به تجزیه و تحلیل مفهوم سلب مالکیت، تابعیت مؤثر، قوة قاهره، حقوق مسئولیت بین‌المللی یا روش­‌های محاسبة تهاتر (کوآنتوم) می­‌پردازد.
با توجه به‌وسعت وظایف دیوان، ماهیت پرونده‌­های رسیدگی­‌شده توسط آن همگن نیست.گاهی موضوعات ساده و تجاری هستند و گاهی با بالاترین درجة پیچیدگی حقوقی و عملی. به خوانندگان مجلة Diplomat توصیه می‌­شود که آخرین تصمیم را در پرونده A: 15 ، یک دعوای بین دولتی و شامل ادعاهای متعدد است، در گروه‌های موضوعی گروه­‌بندی­‌شده بررسی کنند. حتی بدون خواندن نزدیک به هفتصد صفحة حکم جزئی (بدون نظرات جداگانه!)، خواننده قادر خواهد بود ترکیب جذاب مسائل عملی و حقوقی را که دادگاه در این قضیه به آن پرداخته، به‌­خوبی مشاهده کند، و این فقط یک پرونده است!
ترکیب دیوان یکی از کلاسیک‌­ترین‌­ها در داوری بین‌المللی است و بی‌شباهت به کمیسیون­های مشترک تأسیس‌­شده پس از جنگ جهانی اول نیست. دیوان متشکل از 9 عضو است، سه نفر از طرف ایالات متحده، سه نفر از طرف ایران و سه نفر به‌­طور مشترک توسط شش داور از پیش تعیین­‌شده، اعضایی که اتباع کشورهای ثالث هستند. از زمان تأسیس دیوان، اعضای تبعة کشورهای ثالث، به‌­استثنای خوزه ماریا رودا آرژانتینی، اتباع کشورهای اروپایی با سنت قانون مدنی بوده اند. در میان حقوقدانان بین‌المللی که برای رسیدگی به­‌عنوان "عضو کشور سوم" دعوت شدند، اسامی آشنایی پیدا می­‌کنیم: میشل ویرالی، خوزه ماریا رودا، ویلم ریپ­هاخن، کارل-هاینز بوکشتیگل، گائتانو آرانجیو روئیس، کریستوف اسکوبیشوسکی، هانس ون هوته یا اعضای کنونی، استادان نیکولاس میشل، هربرت کرونکه و برونو سیما.
با توجه به ماهیت ناهمگن پرونده­‌های ارائه‌­شده در دیوان، اعضای آن باید حقوق­دانان خوبی باشند، نه­‌تنها متخصصان حقوق بین‌الملل عمومی و حقوق داوری، بلکه حقوق تطبیقی​​، حقوق بین‌الملل خصوصی و حقوق قراردادها، با علاقة ویژه به معاملات تجاری و همچنین داشتن تخصص در زمینة نفت، نظامی و هوانوردی. سرانجام، آن­ها همچنین باید هنگام تعیین میزان جبران خسارت با استفاده از روش­‌های محاسبة بسیار دقیق، ریاضیات بدانند. در مورد مهارت­‌های زبانی، امروزه اعضای دیوان فقط انگلیسی صحبت می­کنند ولی تصمیمات به هر دو زبان رسمی دیوان ( فارسی و انگلیسی) صادر می­‌شود.
چهل سال پس از اولین جلسةدیوان، وقت آن است که این موفقیت بزرگ در داوری بین‌المللی را جشن بگیریم. درست است که در زمان تأسیس آن، هیچ­کس تصور نمی‌کرد که حل این‌دعاوی سال­ها طول بکشد، اما آنچه اهمیت دارد، صدور هزاران حکمی است که گاهی در شرایط سخت صادر ­شد. روابط بین دو دولت طرف دعوا فراز و نشیب­ها (به­‌ویژه نشیب) هایی داشت؛ نیروهای سیاسی و حکومت­ها و دولت­ها تغییر کردند زیرا داده‌­های جغرافیای سیاسی بی‌وقفه در حال تغییر است. اما در طی همة این سال­ها، صرف­‌نظر از وضعیت سیاسی روز، دیوان به کار خستگی­‌ناپذیر خود ادامه داده و احکامی را با درجة بالایی از پیچیدگی حقوقی و عملی صادر کرد و از این گذشته، دو دولت مربوط، ایالات متحده و ایران متعهد به همکاری با دیوان، کمک به بودجة آن، شرکت در جلسات رسیدگی  مقدماتی و جلسات رسیدگی  و اجرای احکام داوری خود شدند. پس از یک شروع تا حدودی دشوار، طرفین و اعضای دیوان در چارچوب بحث‌­های آرام، مأموریت مشترک خود را انجام دادند: یافتن راه‌­حلی برای اختلافات مختلف که صلاحیت دیوان بر اساس آن­ها استوار است.دیوان می‌­تواند به این امر صحه بگذارد: حل و فصل اختلافات از طریق داوری یا دادگاه، صرف‌­نظر از شرایط خارجی، بسیار امیدوارکننده­ است.
ما فقط باید به دیوان داوری دعاوی ایران – ایالات  و همچنین دو دولت عضو، به دلیل مشارکت در حل مسالمت­‌آمیز این مناقشة بزرگ زمان ما با وجود شرایط ناگوار، صمیمانه تبریک بگوییم.
کریستینا هوس، حقوق­دان دفتر دیوان بین­‌المللی دادگستری، دستیار حقوقی آقای برونو سیما عضو دیوان از 2015 تا 2017.
او خاطرات خوبی از دوران حضور خود در دیوان دارد و از این فرصت برای خوش‌آمدگویی به همکاران و دوستان سابق خود استفاده می­کند. نظرات بیان‌­شده کاملاً شخصی است و لزوماً منعکس‌­کنندة نظرات سازمان ملل متحد یا دیوان بین‌المللی دادگستری نیست.
مقاله به زبان فرانسه در  تاریخ 12 سپتامبر 2021 در مجله دیپلمات به نشانی ذیل چاپ شده است:
 
برای مطالعه متن فرانسوی مقاله اینجا را کلیک کنید.
.
 
امتیاز دهی
 
 

نسخه قابل چاپ
آرشیو اخبار
 
خانه | بازگشت |
اجرا با : پورتال سازمانی سیگما Guest (NahadGuest)